Zarówno samo miasto, jak i cała gmina, poszczycić mogą się bogatym katalogiem zabytków i pomników historii. W wielu miejscowościach znajdują się m.in. cenne obiekty wpisane do katalogu zabytków. Gmina Kcynia to liczne zespoły pałacowe i dworki otoczone pięknymi parkami. Takie urokliwe miejsca znajdują się m.in. w Rozpętku, Grocholinie, Chwaliszewie czy Turzynie. Każda miejscowość, nawet najmniejsza, ma w sobie coś atrakcyjnego, bogatą historię, wspaniałe obiekty bądź niezwykłą opowieść. Na terenie gminy Kcynia znajdują się domy o konstrukcji szachulcowo-drewnianej oraz glinianej, pomniki przyrody, schrony obronne konstrukcji żelbetonowej z okresu II wojny światowej w okolicach Dobieszewa, miejsca pamięci stanowiące dowód ważnych historycznych momentów. Szczególnie liczne są miejsca pamięci związane z Powstaniem Wielkopolskim 1918/1919 oraz II wojną światową. Poniżej szerzej opisujemy niektóre z obiektów znajdujących się na terenie Gminy Kcynia.
MIASTO KCYNIA
1. Kcynia – Kościół pw. Wniebowzięcia NMP. Jego osobliwością jest umieszczony w polu środkowym ołtarza głównego krucyfiks późnogotycki z I połowy XVI w. Do tego kościoła przylega Kalwaria z malowniczą polichromią stacji drogi krzyżowej wykonaną w stylu klasycystycznym na początku XIX w. W miejscu, na którym wznosi się dziś wspaniały kościół i klasztor pokarmelitański, stał w XVI-tym wieku kościółek pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Kościółek ten oddali mieszczanie kcyńscy, za zezwoleniem ks. Wojciecha Baranowskiego, arcybiskupa gnieżnieńskiego O.O. Karmelitom, którzy 27.VII.1612 r. zostali do niego uroczyście wprowadzeni. Niemiecki historyk Warschauer wspomina o dokumencie erekcyjnym konwentu Karmelitów w Kcyni, wydanym przez arcybiskupa Wojciecha Baranowskiego, dnia 27.VII.1612 r. Zakonnikom wystawiono drewniany klasztor, przylegający do świątyni. W 1775 r. strawił Kcynię wielki pożar. Był to już drugi pożar miasta, o którym wiadomo z zapisków historycznych. Pierwszy miał miejsce w 1441 r. Pożar zniszczył niemal całe miasto nie szczędząc również budowli sakralnych. Po dwunastu latach od tego wydarzenia, w 1787 r., za panowania króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, O.O. Karmelici wybudowali nowy, do dziś istniejący klasztor i kościół z dwiema okazałymi wieżami. Wybudowano ponadto obszerny i wspaniały krużganek połączony z kościołem, ozdobiony trzema mniejszymi wieżami. Jego wewnętrzne ściany zdobią malowidła przedstawiające sceny drogi krzyżowej Chrystusa. Budowla ta uważana jest za unikalną w skali europejskiej wśród innych zabytków sakralnych tego typu. Jej długość przekracza 70 m. Klasztor i przynależące do niego budynki, a także dość obszerny ogród, znajdujący się za klasztorem były opasane murem. W 1816 r. konwent O.O. Karmelitów w Kcyni liczył dziewięciu mnichów. W 1835 roku z rozkazu rządu pruskiego Ojcowie Karmelici opuścili klasztor i miasto, a kościół przekazano pod opiekę duchowieństwa diecezjalnego. Majątek i dobra kościelne zabrał rząd. Zabudowania klasztorne przeznaczono na mieszkania dla księży wikariuszy, służby kościelnej oraz na szkołę katolicką. Ostatnim przeorem klasztoru był ojciec Hilary Śliwiński (jego obraz wisi przy wejściu na kalwarię), który po zniesieniu klasztoru pozostał czynnym duszpasterzem, podległym tutejszemu proboszczowi. W 1905/06 ks. proboszcz Jan Opieliński ponownie odnowił cały kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Prace malarskie wykonał p. Gosieniecki z Gniezna. Nieustannie, wysiłkiem kilku już pokoleń przywraca się dawną świetność klasztoru. Jest on bowiem ważnym zabytkiem miasta. Kościół poklasztorny znajduje się na najwyższym i najwspanialej położonym punkcie Kcyni, w środku samego miasta. Nie posiada on wyraźnie określonego stylu architektonicznego. Max Neumann, były budowniczy rejencyjny z Poznania pisze, że kościół klasztorny jest wybudowany w formach barokowych. Józef Łepkowski natomiast jest zdania, że klasztor wystawiony jest w stylu „przekwitłego rokoko”. Wymiary kościoła są następujące: długość - 30 m., szerokość - 17 m., wysokość każdej z wież klasztoru - 37 m. Aktualny, piękny wystrój wnętrza liczy sobie ponad 40 lat. Powstał przy użyciu pracochłonnych i rzadko już stosowanych technik: sgraffito i buono fresco. Prace te wykonał prof. L. Torwird z Torunia w latach 1962-1965, kiedy proboszczem był ks. prałat Kazimierz Sojka. 28 czerwca 1990 r. Ksiądz Prymas Józef Kard. Glemp erygował przy kościele p.w. Wniebowzięcia NMP parafię wydzieloną z macierzystej parafii św. Michała. Pierwszym proboszczem nowej parafii został ks. Michał Kostecki. Ksiądz Prymas postawił przed nową parafią i księdzem proboszczem dwa zadania: 1. ożywić kult Cudownego Pana Jezusa; 2. zadbać o obiekty sakralne. Zadania te są realizowane. Sgraffito zostało odnowione przez pracownię p. Ireneusza Kornalewicza z Turu w 1997r. W 1993r. urządzono prezbiterium według wymagań II Soboru Watykańskiego (ołtarz, ambona, miejsce przewodniczenia). Lata 1994/95 to pokrycie dachu: kościoła, kalwarii i plebani nową dachówką - "karpiówka". W 1998r. na kościele położono posadzkę granitową, w której zamontowano instalację grzewczą. W 2000 roku hełmy wież zostały pokryte blachą miedzianą. W 2001 roku pomalowano farbami silikatowymi zewnętrzne tynki świątyni, a w roku 2003 przystąpiono do renowacji Kalwarii, które to prace potrwają przez kilka lat. Ze względu na kult Krzyża Świętego związany z Figurą Cudownego Pana Jezusa i pobożność pasyjną Karmelitów, przy klasztorze powstała Kalwaria, którą wraz z klasztorem odbudowali zakonnicy po pożarze, jaki strawił miasto w 1775r. Kalwaria, zbudowana w kształcie litery „L”, przylega do świątyni tworząc wirydarz. Polichromia została wykonana w stylu klasycystycznym na początku XIX w. Jej autorem jest prawdopodobnie Antoni Smuglewicz. Krużganek składa się z dwóch długich skrzydeł od wschodu i południa oraz krótkich ramion łączących zespół klasztorny od zachodu z wieżą kościoła i od północnego wschodu z sienią przy prezbiterium. W trzech narożnikach usytuowano kwadratowe kaplice. W arkadach ściennych znajdują się stacje drogi krzyżowej. Na sklepieniach przęseł umocowano malowidła o treści biblijnej. Polichromia klasycystyczna pochodzi z pocz. XIX w. Była wielokrotnie przemalowywana, m.in.. w latach 1905 – 1906 przez artystę malarza Gosienieckiego z Gniezna. W okresie okupacji hitlerowskiej zespół klasztorny został zamieniony na magazyn Wehrmachtu. Figury św. Jana Nepomucena i św. Stanisława, kamienne, późnobarokowe (II poł. XVIII w.) zostały zrzucone z postumentów przy zewnętrznym murze krużganka od strony południowej. Figura św. Stanisława uległa zniszczeniu. Stacje drogi krzyżowej, naruszone przez czas i wilgoć, były kilkakrotnie przemalowywane. Od 2002 roku, z inicjatywy obecnego Proboszcza, Ks. Kanonika Michała Kosteckiego prowadzone były prace konserwatorskie. Przywracany był pierwotny wygląd poszczególnych stacji. Wykonawcą dzieła był Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowej UMK w Toruniu, pod kierunkiem mgr. Solidy Lim. Dzieło odresturowywania Kalwarii zakończono w 2016 r. (źródło: www.diecezja.byd.pl)
2. Kcynia – Kościół farny p.w. św. Michała Archanioła. Wybudowany w 1631 r. na miejscu starszego, drewnianego późnogotycki kościół pw. św. Michała Archanioła. O końcu budowy świątyni informują daty wyryte na cegle AD 1631 („to dzieło doprowadziłem do skutku Roku Pańskiego 1631”). Kościół wzniesiony został w tradycjach późnogotyckich. Posiada krótkie, jednoprzęsłowe prezbiterium zamknięte trójbocznie z zakrystią od północy i szerszą nawę prostokątną, trójprzęsłową. Sklepienie nawy ma kształt krzyżowy, a zakrystii kolebkowy. Okna nawy półkoliste, ozdobione są pięknymi witrażami (każdy witraż przedstawia 2 sceny) obrazują życie Najświętszej Marii Panny wg projektu O. Eframa. Prezbiterium oświetlają 4 okna: koliste – nad ołtarzem głównym wypełnione witrażem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz 3 ostrołukowe z witrażami upamiętniającymi milenium chrztu Polski: „Polonia semper fidelis" i Eucharystię, wykonanymi przez Stanisława Pawlisza. W trzecim oknie znajduje się witraż o tematyce Maryjnej z serii zaprojektowanej przez O. Efrema. Do kościoła prowadzą dwa wejścia: główne od strony zachodniej z umieszczonym nad nim chórem muzycznym i boczne od strony południowej. Ołtarz główny zrekonstruowany został w 1960 r. na podstawie fotografii z lat trzydziestych. Na wyposażeniu kościoła składa się m.in. monstrancja barokowo – klasycystyczna z początku XIX w. oraz trzy XVII – wieczne kielichy wraz z patenami. Wzdłuż ścian bocznych umieszczono płaskorzeźby drogi krzyżowej wykonane w drewnie przez Stefana Boguszyńskiego (1976 r.). Przed kościołem leży duży głaz granitowy z wyżłobioną kropielnicą, obok stoi krzyż misyjny upamiętniający misje w 1951 r. (nowy krzyż misyjny wzniesiono w 1972 r.) oraz figury drewniane św. Maksymiliana Kolbe i papieża Jana Pawła II wykonane przez Stefana Boguszyńskiego. Kościół jest obecnie poddawany pracom remontowo – restauratorskim z uwagi na bardzo zły stan zachowania. (źródło: www.diecezja.byd.pl)
3. Dworek czyli tzw. Wójtostwo przy ul. Libelta 27, zbudowany w pierwszej połowie XIX w. w stylu klasycystycznym, w otoczeniu park z kolistym podjazdem. Aktualnie siedziba Gminnego Centrum Kultury i Biblioteki im. Klary Prillowej (połączonych instytucji: MiejskoGminnego Ośrodka Kultury im. Klary Prillowej oraz Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej). Podziwiać tu można efekty pracy twórców ludowych. Kcynia jest bowiem nadal silnym ośrodkiem pałuckiej sztuki ludowej i folkloru promieniującym na cały region. Dzięki przeprowadzonej rewitalizacji parku miejskiego na cele rekreacyjno-sportowe, wybudowaniu placu zabaw oraz skateparku miejsce to stało się bardzo atrakcyjnie. Pomiędzy parkowymi alejkami zlokalizowano plenerowe rzeźby. Z roku na rok ich przybywa dzięki cyklicznemu wydarzeniu, jakim są plenery rzeźbiarskie. W mieście znajduje się kilka ciekawych budowli XIX w. m.in. gmach poczty, przedszkola, Zespołu Szkół Specjalnych im. Janusza Korczaka. Na szczególną uwagę zasługuje dom przy ul. Rynek 14 zbudowany pod koniec XVIII w.
4. Zakład Poprawczy (byłe Seminarium Nauczycielskie) W panoramie miasta wyróżniają się dwie budowle na szczycie wzniesienia. Jedną z nich jest dawne seminarium nauczycielskie z lat 1860-1865, obecnie siedziba Zakładu Poprawczego.
GMINA KCYNIA
1. Chwaliszewo – pałac należący niegdyś do rodziny Szulczewskich, wzniesiony w drugiej połowie XIX w. w stylu klasycystycznym, znajdujący się w otoczeniu różnorodnych drzew. W końcu XIX wieku wzniesiono tu dwór, który w 1912 roku przebudowany, uzyskał bardziej reprezentacyjny, okazały wygląd, dzięki portykowi kolumnowemu. Dobra chwaliszewskie w rękach rodu Szulczewskich przetrwały aż do 1939 roku. Ostatnim dziedzicem tego majątku był Michał Szulczewski – uczestnik powstania wielkopolskiego, a jednocześnie poseł na Sejm, rozstrzelany przez Niemców w 1939 roku. W 1945 roku posiadłość stała się własnością Skarbu Państwa Polskiego, zaś użytkownikiem Państwowe Gospodarstwo Rolne. Obecnie jest własnością Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu. Budynkowi po dziś dzień towarzyszą rosnące wokół drzewa, głównie pomnikowy żywotnik olbrzymi, rzucający długi, głęboki cień na frontowe schody. Zachowane alejki parkowe, czynne źródło, które przez wiele lat zaopatrywało mieszkańców pałacu w świeżą i zdrową wodę, ciekawe usytuowanie parku, a przede wszystkim cenny starodrzew potęgujący przyrodniczą wartość tego zielonego bogactwa wpłynęły na to, że opisywany park przypałacowy znalazł się w spisie zabytkowych parków w Polsce.
2. Dobieszewo - późnoklasycystyczny dwór murowany z cegły, otynkowany, zbudowany w pierwszej połowie XIX w.
3. Smogulecka Wieś - efektowny zespół dworsko – parkowy, we wsi która niegdyś znana była również pod nazwą Smogulsdorf. Miejscowość ta położona w odległości 9 km na zachód od Kcyni istniała jeszcze przed 1483 r. W 1793 r. wchodziła w skład klucza smoguleckiego, którego właścicielem był Maksymilian Mielżyński. Wśród dalszych właścicieli tych dóbr wymieniona jest rodzina Czarneckich, a następnie Czapskich. W II połowie XIX wieku wybudowany został parterowy dwór, od zachodu zdobiony facjatką. Wejście do dworu poprzedzały wysokie schody, z obu stron ograniczone ozdobnym murkiem. Na północ od dworu rozciąga się park krajobrazowy o powierzchni 2,41 ha, założony równocześnie z budową domu, a więc w II połowie XIX wieku. Do bramy biegnie żywotna aleja jesionów wyniosłych. Pięknym akcentem zdobniczym tego zespołu dworsko – parkowego jest staw, okolony żywotnymi topolami. Wieś jest także miejscem występowania endemicznego w Polsce gatunku sosny czarnej sprowadzonej tutaj z Bałkanów przez Hutten-Czapskich.
4. Grocholin - w północno – zachodniej części Pałuk, na Pojezierzu Gnieźnieńskim, w dorzeczu Strugi Smoguleckiej zwanej także Kcynką, leży wieś Grocholin oddalona 4 km na zachód od Kcyni. Tu właśnie znajduje się zabytkowy zespół dworski, w skład którego wchodzi późnorenesansowy dwór obronny zwany „zamkiem” lub „kamienicą” oraz klasycystyczny dwór otoczony rozległym parkiem krajobrazowym o powierzchni 8,3 ha, wpisany w poczet polskich parków zabytkowych. W pobliżu wsi znajduje się również zasługujący na uwagę szaniec szwedzki, masyw lasu łęgowego oraz ślady grodziska wczesnośredniowiecznego odkrytego w odległości 1 km na północny – wschód od skrzyżowania linii kolejowej z drogą prowadzącą do Panigrodza. Na przełomie XVI i XVII wieku wybudowany został w Grocholinie przez Wojciecha Baranowskiego renesansowy dwór obronny zwany „zamkiem”, uważany za rzadki przykład budownictwa obronno – mieszkalnego w Polsce północnej. Zachowanie większości cech stylowych ułatwił zamkowi fakt wybudowania obok, drugiego – nowego dworu, do którego przeniosło się życie dworskie. Odtąd zamek przeszedł na plan drugi, pełniąc funkcję zbrojowni i muzeum dworskiej kolekcji militariów. Swoje piękno architektoniczne zawdzięczał wąskim, neogotyckim szczytom, manierystycznemu portalowo odbiegającymi formą od charakteru całej budowli oraz późnogotyckiej baszcie akcentowanej szczytową chorągiewką z monogramem właścicieli G. T. W I połowie XIX wieku wybudowany został nowy, piętrowy dwór późno – klasycystyczny, którego elewację frontową zdobił gzyms opaskowy oraz płytkie ryzality z wejściem. Do dworskiej rezydencji prowadziła aleja dojazdowa łącząca jednym podjazdem zamek, pałac oraz nieistniejący obecnie kościół wybudowany w 1517 roku. W otoczeniu dworku, w I połowie XIX wieku założono klasycystyczny park krajobrazowy o powierzchni około 10 ha, którego głównym akcentem przestrzennym był i jest zespół trzech stawów utworzonych przez spiętrzenie Strugi Smoguleckiej.
5. Rozpętek- jest to wieś położona na zachód od Kcyni. Nazwa, po raz pierwszy, była wzmiankowana w źródłach już w XV w. Nazwa miejscowości jest zapewne nazwą topograficzną. Rozpętek bowiem w języku staropolskim oznaczało rozdroże. Nazwę tę miejscowości pisano m.in. w następujący sposób: Marcysz olim de Rospantek (1432), Nicolai (1435), Rospethek (1577), Rozpętek albo Rospętek, niemieckie Rospentek (1888). Majątek składa się z trzech części: pałacowoparkowej, podwórza gospodarczego oraz osady mieszkalnej. Zespół folwarczny powstał prawdopodobnie pod koniec XIX w., budynki gospodarcze powstały później, na początku XX w. W II połowie XV w. właścicielem wsi była rodzina Rospątskich. Na przełomie XVI/XVII w. właścicielami wsi byli Grocholscy. W 1670 r. Rozpętkiem władał Władysław Baranowski. W 1720 r. właścicielem majątku w Rozpętku stał się Chryzostom Juicki, od 1771 jako właściciel władał nim Michał Kallestein, natomiast od ok. 1793 r. Stanisław Brodzki i Wojciech Rudzki. Około 1843 r. właścicielem stał się Teodor Dębiński. W 1902 r. majątek kupił Edward Mieczkowski, by po trzech latach sprzedać go niemieckiej rodzinie Landgrafów, którzy byli jego właścicielami do 1945 r. Zabudowania dawnego folwarku powstały z końcem XIX i na początku XX w. Usytuowane zostały w pewnej odległości w kierunku południowym od wsi. Główną arterią komunikacyjną w okolicy była droga Grocholin-Dobieszewko. Dwór znajduje się w niewielkim oddaleniu od podwórza folwarcznego, połączony niewielką ścieżką biegnącą w pobliżu rządówki i jednym z budynków gospodarczych. Dwór otoczony jest zewsząd okazałym parkiem. W jego południowej części zlokalizowano sporej wielkości staw. Drugi znajduje się na południowy-wschód od podwórza folwarcznego. Jak się przypuszcza dwór wzniesiony został prawdopodobnie w latach 1870-71 z inspiracji ówczesnych właścicieli – rodziny Meyer. Projektował go znany w Wielkopolsce kcyński architekt Kazimierz Stabrowski. Dwór wybudowano w stylu późnoklasycystycznym z wieloma formami architektury włoskiej a nawet angielskiej w typie willowym. Dwór przyjął formę budynku wolno stojącego, z frontem zwróconym w kierunku zachodnim. Wzniesiony został w północnej części parku. Przed dworem zlokalizowano charakterystyczny podjazd. (Źródło: S. Łaniecki, Pałace, dwory i folwarki powiatu nakielskiego, 2005 Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie) Obiekt prywatny. Strona www: http://palacrozpetek.pl/
6. Sierniki- dwór z 1876 r. zbudowany wg projektu architekta Wiktora Stabrowskiego w stylu klasycystycznym. Nazwa wsi wzmiankowana po raz pierwszy w źródłach już w XIV w. Miejscowość określana była w następujący sposób: de Szirniki (1398), Nicolaum de Syrnyki (1433), Sierznyki (1577), w XIX w. były to już tylko Sierniki, chociaż w latach 20-tych XX w. pojawiły się na krótko Sirniki. W 1510 r. właścicielami wsi byli bracia Wawrzyniec i Jan Sierniccy. Z czasem majątek Siernickich przeszedł w posiadanie rodziny Grocholskich wywodzących się z niepodległego Grocholina. Wiadomo, że w 1584 Sierniccy wyzbyli się ostatnich swoich działów w Siernikach. Połowę wsi sprzedano Jarosławowi Smoguleckiemu. W 1598 r. jako właściciela Grocholina, Szamocina, Laskownicy, Gromadzienka i Siernik, wymieniono Jana z Oprowa Grocholskiego. W 1623 r. wieś jest własnością Wojciecha Olbrachta Baranowskiego. Potem majątek był w posiadaniu rodziny Baranowskich: Adama i Barbary, Kazimierza i Teresy, Jadwigi. Przed rokiem 1771 cały majątek prawem spadkowym przeszedł w ręce Maksymiliana z Brudzewa Mielżyńskiego. Następnie właścicielem był Maciej z Brudzewa Mielżyński. Od 1793 r. właścicielami stają się Stanisław Brodzki i Wojciech Rudzki. W II poł. XIX w. majątkiem zarządzał Niemiec o nazwisku Jacobs. To za jego czasów w 1876 r. powstał okazały dwór późnoklasycystyczny według projektu Kazimierza Stabrowskiego z Kcyni. W 1882 r. sprzedano majątek Józefowi Wolszlegierowi, który z kolei w 1896 r. sprzedał go dzierżawcy o nazwisku Friede. Z kolei w 1902 majątek znalazł się w rękach Edwarda Mieczkowskiego, który z czasem przekazał go swojemu synowi Bogdanowi. W czasie wojny zarządzał nim Niemiec Bittner, a następnie Hona. Po 1945 r. majątek przejął Skarb Państwa i z czasem przekształcił w PGR z siedzibą w Chwaliszewie. W 1993 r. majątek przejęła Agencja Własności Rolnej. Folwark siernicki powstał z końcem XIX w. i na początku XX. Składał się z trzech części: założenia dworsko-parkowego liczącego ok. 1,5 ha, części gospodarczej z podwórzem gospodarczym oraz pałacu i osady mieszkalnej. Założenie dworsko-parkowe jest ogólnie niewielkie, większość to park wraz z malutkim stawem. Najokazalsze to dwie ogromne lipy drobnolistne, których obwód pnia waha się w granicach 500 cm. Dwór usytuowany jest frontem w kierunku północnym. Został zbudowany w 1876 r. przez znanego w regionie kcyńskim architekta i budowniczego Kazimierza Stabrowskiego. Jego bryła z charakterystyczną wieżą nawiązywała do form włoskich budownictwa willowego, dość często spotykanego w Wielkopolsce. Ogólna bryła pałacu składa się z trzech części: dwupiętrowej części korpusu głównego, parterowej części skrzydła i przylegającej do niego trzypiętrowej wieży. Pałac zbudowano na planie dwóch przylegających prostokątów, z których większy jest w formie zbliżonej do kwadratu. Część główna budynku jest dwutraktowa. Z pierwszego wyposażenia pałacu zachowały się szczątkowe pozostałości płaskiego, kasetonowego plafonu – czyli sufitu bogato zdobionego płaskorzeźbami i malowidłami oraz resztki boazerii w salonie i w trakcie północnym części głównej pałacu. Dużego uroku całej bryle budowli dodaje czteroosiowy taras wsparty na trzech żelaznych, wąskich i smukłych kolumienkach, spoczywających na ośmiobocznych bazach, z dwiema przepaskami, o stylizowanych kapitelach korynckich. (Źródło: Pałace, dworki i folwarki powiatu nakielskiego, S. Łaniecki, 2005; Karta ewidencji zabytków architektury i budownictwa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie)
7. Tupadły– dwór w stylu eklektycznym o dużych wpływach klasycystycznych, zbudowany w drugiej połowie XIX w. Nazwa miejscowości wzmiankowana była po raz pierwszy w źródłach już w XIV wieku. W XVI w. wieś ta leżąca w bliskim sąsiedztwie Kcyni, uważana była nawet za przedmieście grodu. Tupadły prawdopodobnie wywodzą się z nazwy topograficznej, choć nie wykluczone, że można też zaliczyć je do nazw kulturowych. Nazwa została utworzona za pomocą przedrostka - adła od czasownika tupać (tąpać). Z czasem nastąpiła również zmiana wcześniejszego rodzaju nijakiego: te Tupadła na: te Tupadły. Staropolski wyraz tupadło związany był ze słowem tupać, tępać czyli z elementem procesu przerobu lnu. W połowie XV wieku właścicielami wsi była rodzina Tupadlskich. W 1450 r. Piotr Tupadlski wydzierżawił za 60 grzywien Tupadły zwane Dalsze jakiemuś Andrzejowi. Informacja ta może oznaczać, że wieś przyjamniej była rozciagnięta na znacznej przestrzeni lub wyraźnie podzielona na dwie części. Najważniejsza część Tupadł określana była mianem Wielkich. Właścicielami Tupadł w późniejszym czasie byli m.in. Sierniccy, Mikołaj Łącki, Jan Grocholski, rodzina Baranowskich, Mielżyńscy, rodzina Kiełpińskich. Ostatnim właścicielem był Wiktor Manteuffel Kiełpiński z Dębogóry. Od niego majatek zakupił Niemiec Theodor Busse. Folwark w Tupadłach powstał z końcem XIX i na początku XX wieku. Składał się z trzech części: zespołu dworsko-parkowego, podwórza folwarcznego z budynkami i całym gospodarczym inwentarzem oraz z osady mieszkalnej. Dwór łączył się z podwórzem folwarcznym jedną furtką. Natomiast główny wjazd na teren folwarku był usytuowany pomiędzy oborami w północnej pierzei podwórza. Dwór jest najciekawszą pozostałością po dawnych właścicielach. Zbudowany został w 1889 roku w stylu nawiązującym do klasycyzmu i choć zewnętrznie niewielkim uległ zmianom w porównaniu do wyglądu pierwotnego, to poważnie został przebudowany wewnętrznie. Dworek pomurowano z cegły czerwonej. Dach jest dwuspadowy kryty dachówką esówką. Budynek założono na planie prostokąta, z prostokątną, pierwotnie dwutraktową częścią korpusu głównego w środku i prostokątnymi, załamanymi ryzalitami częściami po bokach. W korpusie głównym dworu, zgodnie z pierwotnym podziałem w trakcie północnym, znajdowała się sień z dwoma pomieszczeniami po bokach, zaś na osi budynku w trakcie południowym, był obszerny salon ogrodowy, również z dwoma mniejszymi pomieszczeniami po blokach. Całkowita kubatura dworu wynosi 3075 m3, natmiast powierzchnia użytkowa 989 m2. Po II wojnie światowej folwark został potraktowany jako majątek poniemiecki i przeszedł na skarb państwa. Następnie utworzono na jego bazie Zakład Rolny. W 1993 r. majątek przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Od 1995 r. dzierżawcą znacznej części majątku w Tupadłach jest Gospodarstwo Rolne Tupadły sp. z.o.o. (Źródło: Pałace, dwory i folwarki powiatu nakielskiego, Sławomir Łaniecki, Sępólno Krajeńskie-Nakóo nad Notecią 2005; Karta ewidencji zabytków architektury i budownictwa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie)
8. Żurawia – najstarsza wieś w gminie, w pięknym parku z egzotycznymi okazami drzew i krzewów, znajdują się ruiny pałacu zbudowanego w drugiej połowie XIX w. oraz spichlerz budowany w początkowym zamiarze jako zbór protestancki.
9. Iwno – w II połowie XIX wieku było to dominium w powiecie szubińskim należące do Napoleona Walszlegera i obejmowało 4 311 mórg gruntu, 14 domostw i 248 mieszkańców. We wsi tej odległej 6 km w kierunku północno – zachodnim od Kcyni, do czasów obecnych zachował się dwór, który od wielu lat świeci pustkami i sukcesywnie z roku na rok nieubłaganie płynący czas wyciska na nim swoje piętno zniszczenia. Wokół niszczejącego dworu pozostał park o powierzchni 3,56 ha pochodzący z tego samego okresu co sam dwór. Od szosy do zespołu dworsko – parkowego prowadzi aleja zabytkowych lip drobnolistnych.
10. Kowalewko Folwark – młyn wodny na Dembogórskiej Strudze. Ciekawostką techniczną jest silnik spalinowy napędzający młyn w czasie niedoborów wody w zbiorniku obok. Z drugiej strony mostu na Dembogórskiej Strudze, w lewo wzdłuż drogi ostro pod górę, na wierzch moreny prowadzi aleja lipowa aż do Sipior; Weronika – zabudowania gospodarcze tej wsi mają unikalną, zachodnio niemiecką architekturę o konstrukcji szachulcowej z licznymi podcieniami i galeryjkami. Zostały one wybudowane w czasie ostatniej wojny dla uciekinierów z bombardowanego przez aliantów Hamburga.
11. Kowalewko – w centrum wsi, na skrzyżowaniu dróg znajduje się kościół poewangielicki, wybudowany pod koniec XIX wieku w stylu neogotyckim. Przez wiele lat pełnił funkcje kościoła parafialnego dla wszystkich ewangelików w gminie Kcynia. Obecnie jest kościołem katolickim, filialnym dla parafii w Sipiorach.
12. Ludwikowo – liczne domy o konstrukcji szachulcowej i glinianej. Przy jednym z nich czynna studnia z żurawiem. W zabudowaniach szkoły w Ludwikowie w czasie Powstania Wlkp. znajdowała się szkoła podoficerów Armii Wlkp. We wsi można zobaczyć także ruiny tzw. Miejskiego Młyna. W zbiorniku w którym spiętrzano wodę zagnieździły się bobry. Z grobli widać wyraźnie żeremie i tamę często likwidowaną przez okolicznych rolników z powodu podtopień pól i łąk.
13. Mieczkowo – znajdują się tutaj liczne domy o konstrukcji szachulcowej i glinianej. Wieś ta w okresie Powstania Wielkopolskiego pełniła ważną funkcję. Stanowiła bowiem bezpośrednie zaplecze, silnie umocnionego przez powstańców przyczółka mostowego w rejonie pobliskiego „Zamczyska”. O wyjątkowości tego miejsca na strategicznej mapie Wielkopolski niech świadczy fakt, że 500m w kierunku Osieka, na sztucznie usypanym wzniesieniu w XIII wieku, Przemysław I książę wielkopolski kazał wybudować strażnicę, która miała strzec jego księstwo przed atakami Brandenburczyków.
14. Turzyn - Dwór z XIX w. Dwór parterowy (rządcówka) z dwuspadowym dachem i piętrową facjatką. Na osi dworu znajduje się obszerne podwórze gospodarcze wraz z zabudową. Na terenie zespołu znajdują się m.in. stajnia, ujeżdżalnia kryta, magazyn, suszarnia i spichrz. Powstaje rownież muzeum, które będzie prowadziło edukację ekologicznoprzyrodniczą. Niewielki park z XIX w., założony prawdopodobnie w tym samym okresie co budowa dworu. Na obrzeżach parku znajduje się prawie hektarowy staw. Drzewostan parkowy, to zaledwie kilkadziesiąt drzew, ze zdecydowaną przewagą 100 letnich dębów oraz lip, jesionów i klonów.Najstarsze drzewo to jesion wyniosły liczący około 250 lat. Rada Miejska w Kcyni Uchwałą Nr XXX/292/2012 z dnia 20 grudnia 2012 r. ustanowiła w Turzynie, w celu ochrony tworów przyrody o wyjątkowych walorach przyrodniczych, wyróżniających się cechami osobniczymi, rozmiarami i wiekiem, pomnik przyrody zwany Aleją Turzyńską. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z akt grodzkich kcyńskich z 1523 r. Wspomina się, że około tegoż roku pleban kcyński pobierał dziesięcinę z ról dziedzicznych Turzyna. Wiadomo również, że turzyńskie dobra w 1306 r. należały do Dzierżysława Jakusza i Macieja z Turzyna, w końcu XVIII w. do Anzelma Pomorskiego, następnie do Mycielskich, a w końcu XIX w. do Eustachego Rogalińskiego. W 1945 roku dobra Turzyńskie na podstawie dekretu o reformie rolnej, jako niemieckie mienie porzucone, przejęte zostały przez Urząd Ziemski w Bydgoszczy i rozparcelowane. W budynku dworskim do lat 50-tych XX wieku istniała czteroklasowa szkoła podstawowa oraz mieszkania. Od 1955 roku latach użytkownikiem tych dóbr była Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna"Zgoda" którą w 1956 roku rozwiązano, W 1964 utworzono ponownie. Spółdzielnia gospodarowała do końca lat 90 i uległa likwidacji przekazując teren gospodarstwa wraz z budynkami i niewielką ilością gruntów do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. W wyniku ogłoszonego przetargu nieograniczonego po koniec 2000 roku sprzedała Andrzejowi Morawskiemu. Teren Gospodarstwa Rolnego zlokalizowany jest w strefie "B" ochrony konserwatorskiej obejmującej zespół zabudowy folwarcznej w Turzynie. Po zakupie przystąpiono do prac naprawczych i remontowych z zachowaniem substancji zabytkowej. (Źródło: www.polskiezabytki.pl)